Croeso i Wefan Cyngor Cymuned Fali
Yma cewch wybodaeth werthfawr ar gyfer trigolion ac ymwelwyr i Fali, gan gynnwys:
- Manylion y Cynghorydd sy’n cynrychioli eich ward ar Gyngor Cymuned Fali
- Cysylltiadau at wybodaeth o’r gwasanaethau a ddarperir gan Gyngor Cymuned Fali
- Dyddiadau, Agendau a Chofnodion Cyfarfodydd o Gyngor Cymuned Fali
- Gwybodaeth ar Lywodraethiant Cyngor Cymuned Fali
- Manylion cyswllt i’ch galluogi i ddod i gysylltiad
Newyddion
Ydych chi eisiau bod yn Gynghorydd Cymuned yn y Fali?
Mae cynghorwyr yn wirfoddolwyr sy'n gweithio gyda'i gilydd i wasanaethu'r gymuned. Eich tasg chi fyddai dod â materion lleol i sylw'r cyngor, a'i helpu i wneud penderfyniadau ar ran y gymuned leol.
Am ragor o wybodaeth, anfonwch e-bost at y clerc ar valleycommunitycouncil@gmail.com
neu cwblhewch y Ffurflen Enwebu a'i dychwelyd at y clerc erbyn 31/8/25
Mae Cyngor Cymuned y Fali yn ceisio penodi unigolyn hunan-gymhellol a threfnus i swydd Clerc a Swyddog Ariannol Cyfrifol.
Graddfa Gyflog NJC SCP 17 i 19 £30,060 i £31,067 (pro rata) 15 awr yr wythnos gan weithio gartref yn bennaf
Bydd gan ddeiliad y swydd brofiad addas, i gymryd cyfrifoldeb am bob agwedd ar reolaeth, swyddogaethau a chyfrifoldebau'r Cyngor. Yn amodol ar anghenion busnes y Cyngor, byddwch yn gweithio gartref yn bennaf, ond bydd gofyn i chi fynychu holl gyfarfodydd y Cyngor. Mae prif ddyletswyddau'r swydd yn cynnwys:
Paratoi agendâu
Cymryd munudau
Delio â gohebiaeth
Gweithredu penderfyniadau'r Cyngor
Diweddaru adrannau penodol o wefan y Cyngor
Bod yn y Swyddog Ariannol Cyfrifol, gan gadw'r holl gofnodion ariannol.
Mae'r gallu i siarad Cymraeg yn hanfodol. Byddai gwybodaeth am ddeddfwriaeth a gweithdrefnau llywodraeth leol yn fantais. Dylai'r ymgeisydd fod yn fedrus mewn cymwysiadau Microsoft gan gynnwys Word ac Excel (taenlenni ariannol). MAE HYFFORDDIANT LLAWN AR GAEL.
Dyddiad cau ar gyfer ceisiadau - hanner dydd, 31 Awst 2025
Am fwy o wybodaeth a ffurflen gais cliciwch ar y linc yma : Pecyn Gwybodaeth a Ffurflen Gais
HYSBYSIAD CYFETHOL Adran 116 Mesur Llywodraeth Leol (Cymru) 2011
RHODDIR HYSBYSIAD TRWY HYN fod Cyngor Cymuned Y Fali bwriadu Cyfethol 1 aelod i lenwi’r sedd gwag sydd ar gael ar gyfer Cynghorydd yng Nghymuned (Ward) Llanynghenedl.
Ceisir datganiadau o ddiddordeb gan aelodau o’r cyhoedd sy’n cyflawni’r meini prawf canlynol ac sydd â diddordeb mewn cynrychioli eu cymuned ar y Cyngor Cymuned dywededig. Rhaid bod yn ddinesydd Prydain, y Gymanwlad, Iwerddon neu’r Undeb Ewropeaidd ac yn 18 oed neu’n hŷn, ac yn cyflawni o leiaf un o’r meini prawf canlynol:
wedi’ch cofrestru fel etholwr llywodraeth leol ar gyfer yr ardal a enwir uchod; neu
· yn ystod y cyfan o’r 12 mis diwethaf, wedi bod yn berchennog neu’n denant tir neu safle arall yn y gymuned a enwir uchod; neu
· wedi bod â’ch prif neu’ch unig weithle yn ystod y 12 mis diwethaf yn y gymuned a enwir uchod; neu
· rydych wedi byw yn y Gymuned, neu o fewn 4.8 cilometr ohoni yn ystod y cyfan o’r 12 mis diwethaf
Os ydych yn dymuno cael eich ystyried i gael eich cyfethol ar gyfer y sedd(au) gwag, neu’n dymuno cael rhagor o wybodaeth ynghylch rôl Cynghorwyr Cymuned, cysylltwch â’r Clerc y Cyngor Cymuned ar/yn valleycommunitycouncil@gmail.com erbyn (dyddiad cau) 10 Gorffennaf 2025
Mae rhai pobl penodol wedi’u hanghymhwyso rhag ymgeisio, yn eu plith swyddogion cyflogedig y Cyngor, unrhyw un sy’n destun gorchmynion cyfyngu methdalwyr a’r rheiny sy’n destun dedfrydau o garchar yn ddiweddar. Cyfrifoldeb yr ymgeisydd yw sicrhau ei bod yn gymwys i sefyll
Dyddiedig 20 Mehefin 2025
Llunio Cynllun Cymunedol Y Fali
Mae cynllun cymunedo
l yn rhestr o'r pethau yr hoffai'r gymuned eu datblygu yn eu hardal.
Hoffai Cyngor Cymuned Y Fali weithio ar hyn o fewn ffiniau'r Fali a Llanynghenedl, ac mae angen i chi gymryd rhan a rhoi eich syniadau a'ch awgrymiadau i ni.
Cliciwch y ddolen isod i gwblhau'r holiadur
https://forms.gle/ebWWuczo34v5qiYKA
Hysbysiad Archwilio
Hysbysiad o benodi'r dyddiad ar gyfer arfer hawliau etholwyr - Cyngor Cymuned Y Fali
Hysbyseb ar gyfer Hawliau Etholwyr 2024.25
| RHYBUDD CYHOEDDUS |
Sedd Gwag - Swydd Cynghorydd |
| Cymuned | Y FALI / VALLEY |
| Ward | LLANYNGHENEDL |
RHYBUDD CYNTAF - Y Fali - Llanynghenedl
Agoriad Swyddogol Cwrt Pêl-fasged ym Mharc Mwd.
Croesawodd Cyngor Cymuned Y Fali drigolion lleol, dydd Sadwrn 24 Mai 2025, i’r agoriad swyddogol y Cwrt Pêl-fasged ym Mharc Mwd.
Braint oedd gwahodd Kieran Jones, pencampwr rhyngwladol pêl-fasged ag athletau mewn cadair olwyn a’i frawd Ryan hefyd yn chwaraerwr pêl-fasged pen ei gamp i dorri’r ruban ag agor y cwrt i’r gymuned. Y ddau frawd oedd yn gyfrifol i hau’ r syniad adeliadu’r cwrt yn y lle cyntaf.
Dywedodd Kieran “Sport has changed my life and it’s important that we start at grass root level”
Dywedodd y Cadeirydd, y Cynghorydd Neil Tuck: “Mae’r cwrt pêl-fasged yn symbol o ymrwymiad cyffredin ein cymuned i hyrwyddo ffyrdd o fyw iach a gweithgar. Mae’n adlewyrchu gweledigaeth ein partneriaid, haelioni ein harianwyr, a gwaith caled pawb a helpodd i wireddu’r prosiect hwn. Gobeithiwn y bydd yn dod yn lle parhaol lle gall cenedlaethau’r dyfodol ddatblygu eu sgiliau, gwella eu lles, a bod yn falch o’r hyn y gellir ei gyflawni trwy gydweithio.”
Aeth ymlaen i fynegi diolch diffuant y Cyngor i’r holl randdeiliaid a wnaeth y prosiect yn bosibl trwy eu cefnogaeth hael — gan gynnwys cyllid grant gan Wobrau i Bawb Loteri Genedlaethol Cymru, Ymddiriedolaeth Elusen Ynys Môn, Dŵr Cymru, a Chynghrair Bro Llynnoedd. Estynnwyd diolch arbennig hefyd i G L Jones, adeiladwyr y prosiect, ac yn enwedig i Lagan Aviation Infrastructure Ltd., a ddarparodd yr holl seilwaith yn rhad ac am ddim fel rhodd i’r gymuned — cyfraniad hanfodol a sicrhaodd lwyddiant y prosiect. Derbyniodd Kieran, Ryan a Darren a’r ran Lagan Aviation dystysgrifau am eu cyfraniad gwerthafwr i’r gymuned a balchder bro.
Darparodd Swish Coaching Ltd sesiwn hyfforddi ar gyfer chwaraewyr ifanc i hyrwyddo diddordeb yn y gêm.
Ychwanegodd y Cynghorydd Sir Ken Taylor “Mae'r Cyngor yn falch o ddarparu'r adnodd hwn i'r gymuned ac yn edrych ymlaen at weld eraill fel Kieran a Ryan yn elwa o chwarae a chwaraeon.”
Bydd y Cwrt Pêl-fasged newydd yn cael ei lansio'n swyddogol am 1pm ar ddydd Sadwrn 24/5/25 ym Mharc Mwd, y Fali. Bydd Kieran a Ryan Jones yn lansio'r Cwrt yn yn swyddogol a mae Sion Parry o Swish Coaching Ltd wedi trefnu i ddau hyfforddwr a thîm o Holyhead Celts (15 chwaraewr) ddarparu sesiynau hyfforddi i unrhyw un sy'n dymuno cymryd rhan! Bydd diodydd ar gael.
Cyfle hefyd i ddweud eich dweud - croeso i bawb!
Gwasanaeth diolchgarwch i goffau 80 mlynedd ers diwedd yr Ail Ryfel Byd 8 Mai 2025
Y GENEDL YN DIOLCH - DIWRNOD VE
Gwasanaeth diolchgarwch i goffau 80 mlynedd ers diwedd yr Ail Ryfel Byd
Gwasanaeth hwyrol weddi Dydd Iau 08 Mai 2025 am 7yh yn Eglwys Sant Mihangel, Y Fali gyda gwasanaeth byr a gosod torch i ddilyn tua 7.45yh wrth y Cofeb Ryfel ym mynwent Ynys Wen, Y Fali
Croeso i bawb
GORCHYMYN CYNGOR SIR YNYS MôN (GWAHARDD TRAFFIG TRWODD DROS DRO) (LON GORAD, Y FALI) 2025
Notice of Intention - Lon Gorad, Y Fali
GORCHYMYN TRAFFIG ARFAETHEDIG - BRO'R LLYNNOEDD, CRIGYLL & BRO ABERFFRAW
TRO LETTER, LLYNNOEDD - CRIGYLL-ABERFFRAW Proposed Traffic Order Siart Llif Gorchmynion Rheoleiddio Traffig
LLANFIHANGEL YN NHOWYN, RAF VALLEY, LOCATION MAP
A4080 RHOSNEIGR, 40MPH EXTENSION, LOCATION MAP
A5025, LLANFACHRAETH, LOCATION MAP
A4080 NEWBOROUGH, LOCATION MAP
A5, VALLEY, 40MPH EXTENSION, LOCATION MAP A5, Y FALI - Ymestyn y 40mya presennol o 179 metr ychwanegol o bwynt ger yr eiddo Ysgubor Llwyd, i bwynt 30 metr o gyffordd â Gorad Road i gyfeiriad y de-ddwyrain.
GORCHYMYN CYNGOR SIR YNYS MôN (GWAHARDD TRAFFIG TRWODD DROS DRO) (CROESFAN WASTAD Y FALI) 2025
DEDDF RHEOLI TRAFNIDIAETH FFYRDD,1984 ADRAN 14(1) FEL Y'I DIWYGIWYD GAN DDEDDF TRAFNIDIAEIH EEYRDD (CYFYNGIADAU OROS ORO), 1991
GORCHYMYN CYNGOR SIR YNYS MON/ ISLE OF ANGLESEY COUNTY COUNCIL (GWAHARDD TRAFFIG TRWODD OROS ORO) (CROESFAN WASTAD Y FALi) 2025
RHODDIR DRWY HYN RYBUDD fod Cyngor Sir Ynys Mon/Isle of Anglesey County Council yn bwriadu dim llai na saith niwrnod ar 61 dyddiad y rhybudd hwn wneud Gorchymyn bydd yn gwahardd dros dro pob cerbyd, ac eithrio cerbydau argyfwng, rhag teithio mewn unrhyw gyfeiriad ar hyd Croesfan Wastad Y Fali.
Mae angen y Gorchymyn i alluogi cynnal a chadw y groesfan rheilffordd.
Y ffordd arall yw o bwynt gogledd dwyreiniol y caead, teithio mewn cyfeiriad gogledd dwyreiniol ar hyd y B4545 Ffordd yr Orsaf, Y Fali i'r groesffordd gyda'r A5 ger y Valley Hotel. Troi i'r chwith i fynd ar yr A5 a chario 'mlaen mewn cyfeiriad gogledd gorllewinol i'r gyffordd gyda Lon Spencer. Troi i'r chwith i fynd ar Lon Spencer a pharhau mewn cyfeiriad de gorllewinol i'r gyffordd gyda'r B4545 Ffordd yr Orsaf. Bydd y gwrthwyneb yn berthnasol i draffig sy'n teithio o'r cyfeiriad arall.
Daw'r Gorchymyn i rym ar 15fed Chwefror 2025 bydd yn parhau mewn grym am gyfnod na fydd yn fwy na 4 wythnos neu hyd nes y cwblheir y gwaith y bwriedir ei wneud ar y ffordd, pa un bynnag fyddo gyntaf. Ar hyn o bryd, rhagwelir y bydd y gwaith yn digwydd mewn dau gam, dros nos rhwng 11:00yh ar 15fed Chwefror 2025 a 7:20yb ar 16eg Chwefror 2025 a rhwng 11:00yh ar 22ain Chwefro r 2025 a 7:20yb ar 23ain Chwefror 2025.
Notice of Intention - Valley Level Crossing (2) / Valley Level Crossing Plan
Hysbysiad Cwblhau Archwiliad am y flwyddyn yn gorffen 31 Mawrth 2024
Mae 2 sedd wag ar Cyngor Cymuned Y Fali, Ward Gorad a Ward y Gorllewin.
Os ydych yn dymuno cael eich ystyried i gael eich cyfethol ar gyfer y sedd(au) gwag, neu’n dymuno cael rhagor o wybodaeth ynghylch rôl Cynghorwyr Cymuned, cysylltwch â’r Clerc y Cyngor Cymuned erbyn (dyddiad cau) 8 Tachwedd 2024.
Clerc: Mrs Rhianwen Sheldon
Ffon: 07786253828 neu drwy Ebost: valleycommunitycouncil@gmail.com
Bydd y cyfetholiad yn cael ei wneud ynghyfarfod y Cyngor ar 20 Tachwedd 2024
Mae ffurflen enwebu ar gael drwy'r linc isod.
Ffurflen Enwebu Ward Gorllewin_Nomination Form West Ward
Ffurflen Enwebu Ward Gorllewin_Nomination Form West Ward
Ffurflen Enwebu Ward Gorad_Nomination Form Gorad Ward
Ffurflen Enwebu Ward Gorad_Nomination Form Gorad Ward
Gwaharddiad Traffig Trwodd Dros Dro - Croesfan Wastad Y Fali 11:00yh 28/9/24 - 8:00yb 29/9/24
Rhybudd Cyhoeddus - Sedd Wag Ward y Gorllewin
Rhybudd o Fwriad - Croesfan Wastad Y Fali
Cynllun - Croesfan Wastad Y Fali
Ffurflen Enwebu Ward Gorad (MS Word)
Ffurflen Enwebu Ward Gorad (Adobe Reader PDF)
Ffurflen Enwebu Ward Gorllewin (MS Word)
Ffurflen Enwebu Ward Gorllewin (Adobe Reader PDF)
Cyfyngiad Cyflymder Dros Dro: A5025 - Mawrth 4ydd - 7fed 2024
Rhybudd o Fwriad: Gwaharrdiad Traffig Trwodd Dros Dro (Croefan Y Fali)
Rybudd o Fwriad: Cau Llwybr Troed Dros Dro - Llwybr Troed Rhif 1 Y Fali | MAP 1 | MAP 2
Rhybudd Cyhoeddus: Adolygu Rhanbarthau Pleidleisio a Lleoedd Pleidleisio
Gwasanaeth Sul y Cofio
Bydd Gwasanaeth Sul u Cofio yn cael ei gynnal yn Eglwys St Mihangel. am 11.15 yb ar Dydd Sul 12fed Tachwedd 2023 gyda gwasanaeth ym mynwent Ynys Wen i ddilyn.
Bydd gwasanaeth yn cael ei gynnal hefyd yn Ysgol Gymuned Y Fali am 9.15 bore Gwener 10fed Tachwedd 2023.
Hysbysiad o Gyfethol - Ward Gorad
Sedd Gwag - Swydd Cynghorydd - Ward Gorad
Hysbysiad am Gwblhau Archwiliad am y flwyddyn yn gorffen 31 Mawrth 2023
Bysiau Arriva - adolygiadau i’r rhwydwaith bysiau
Rhybudd o Fwriad: Gwahardd Traffig Trwodd Dros Dro - Lon Plas Llanfigael, Bodedern
Rhybudd Cyfethol Cyngor Cymuned Y Fali
Hysbysiad am Gwblhau Archwiliad 2021-22
Crynodeb o'r prif gymorth ariannol, ffynonellau gwybodaeth a'r cymorth diweddaraf sydd ar gael.
Cyhoeddi cyfrifon archwiliedig ar gyfer y flwyddyn a ddaeth i ben 31 Mawrth 2022
Mae rheoliad 15 (5) o Reoliadau Cyfrifon ac archwilio (Cymru) 2014 (fel y'i diwygiwyd) yn ei gwneud yn ofynnol, erbyn 30 Medi 2022, i Gyngor Cymuned y Fali gyhoeddi ei ddatganiadau cyfrifyddu ar gyfer y flwyddyn a ddaeth i ben 31 Mawrth 2022 ynghyd ag unrhyw dystysgrif, barn neu adroddiad a gyhoeddwyd, a roddwyd neu a wnaed gan yr Archwilydd Cyffredinol.
Mae'r datganiadau cyfrifyddu ar ffurf ffurflen flynyddol wedi'u cyhoeddi ar wefan y Cyngor. Fodd bynnag, cyhoeddir y cyfrifon cyn i'r archwiliad ddod i ben gan nad yw'r Archwilydd Cyffredinol wedi cyhoeddi barn archwilio eto.
Hysbysiad o Gyfethol - Ward y Gorad - Medi 2022
12/08/2022 - Sedd Gwag - Swydd Cynghorydd
Rhybudd o Fwriad: Gwahardd traffig trwodd dros dro tu allan i 25-27 Bryn Moryd, Y Fali
Hysbysiad Archwilio
Hysbysiad o Gyfethol - Ward y Pentref - Mai 2022
Hysbysiad o Gyfethol - Cymuned (Ward) Gorllewinol - Mai 2022
RHYBUDD ETHOLIAD
ETHOLIAD CYNGHORWYR TREF / CYMUNED
YN EISIAU: Aelodau Ieuenctid Ar Cyngor Cymuned Y Fali :: Gwybodaeth Ychwannegol
Hysbysiad am gwblhau archwiliad am y flwyddyn yn gorffen 31 mawrth 2021
GLANHAD TRAETH GYMUNEDOL, DYDD SUL 13 CHWEFROR 2.00yp, TRAETH GORAD
Ar ddydd Sul 13eg o Chwefror am 2yp fe fydd glanhad traeth gymunedol ar Draeth Gorad. Bydd y digwyddiad yn cael ei gefnogi gan Syrffwyr yn Erbyn Carthion. Man cyfarfod glanhau'r traeth yw'r traeth ar ddiwedd Lon y Traeth.
Mae croeso i chi ymuno.
CASGLU SBWRIEL PARC MWD, Y FALI - DYDD SUL, Hydref 10fed am 3.00 y.h.
Mae Cyngor Cymuned y Fali yn falch o gyhoeddi y bydd Cadwch Fali Yn Daclus yn cynnal casgliad sbwriel ym Mharc Mwd ddydd Sul, Hydref 10fed am 3.00 y h.
Hoffem ddiolch i chi am eich ymdrechion parhaus i helpu i gadw'r pentref a safleoedd cymunedol yn rhydd o sbwriel.
Adroddiad Flynyddol 2020-2021
Cyhoeddi cyfrifon archwiliedig ar gyfer y flwyddyn a ddaeth i ben 31 Mawrth 2021
Hysbysiad archwilio
Hysbysiad pennu’r dyddiad ar gyfer arfer hawliau etholwyr (Blwyddyn ariannol yn dod i ben ar 31 March 2021)
PARC MWD - HYSBYSEB O WAITH AR Y LLWYBRAU
Mae Cyngor Sir Ynys Môn wedi trefnu gwaith wynebu ar y llwybr fel y dangosir ar y map cysylltiedig.
Mae’r gwaith wedi ei raglennu i gychwyn ar 25 Mehefin a bydd yn cymryd 7-10 diwrnod. Bydd rhaid cau’r llwybr dros gyfnod y gwaith.
Cynghrair Cymunedol / Medrwn Mon
Ymunwch â Cynhrair Cymunedol/ Mendrwn Mon i drafod cynlliniau newydd a chyffroes ar gyfer y flwyddyn sydd i dod. Rhowch glic yma am fwy o fanylion.
Gwarchodfa Bws Llanynghenedl
'Rydym yn falch o hysbysebu fod gwarchodfa bws newydd wedi ei osod yn Llanynghenedl - engraifft arall o weithio mewn partneriaeth gyda Chyngor Sir Ynys Mon er budd y gymuned.
Cynllun Atal Llifogydd Y Fali
Os gwelwch yn dda, dilynwch y linc er mwyn derbyn gwybodaeth ychwannegol ar Ddarpar Gynllun Atal Llifogydd y Fali ar gyfer ardaloedd Station Road a Field Street.
Er gwybodaeth mae posibilrwydd y bydd y rhan bellaf o'r maes parcio cyhoeddus yn cael ei ddefnyddio ar gyfer storio gan y contractwyr a benodwyd pe byddai'r cynllun yn symud ymlaen.
Rhybudd o Ganlyniad Archwiliad - 19-11-2020
Ffurflen flynyddol 31-03-20
Adroddiad Materion yn Codi 31-03-20
Cyhoeddi cyfrifon archwiliedig ar gyfer y flwyddyn a ddaeth i ben 31 Mawrth 2020
Mae rheoliad 15 (5) o Reoliadau Cyfrifon ac archwilio (Cymru) 2014 (fel y'i diwygiwyd) yn ei gwneud yn ofynnol, erbyn 30 Medi 2020, i Cyngor Cymuned y Fali gyhoeddi ei ddatganiadau cyfrifyddu ar gyfer y flwyddyn a ddaeth i ben 31 Mawrth 2020 ynghyd ag unrhyw dystysgrif, barn neu adroddiad a gyhoeddwyd, a roddwyd neu a wnaed gan yr Archwilydd Cyffredinol.
Mae'r datganiadau cyfrifyddu ar ffurf ffurflen flynyddol wedi'u cyhoeddi ar wefan y Cyngor. Fodd bynnag, cyhoeddir y cyfrifon cyn i'r archwiliad ddod i ben. Oherwydd effaith COVID-19, nid yw'r Archwilydd Cyffredinol wedi cyhoeddi barn archwilio eto.
Sbwriel a baeddu cŵn ym Mharc Mwd
Mae Parc Mwd yn ased gwerthfawr iawn i gymuned y Fali ac mae yn siomedig fod rhai o bobl sydd yn ei ddefnyddio y dewis i adael sbwriel o gwmpas y parc ynghyd a baw cŵn.
Byddwn yn gofyn yn barchus i ddefnyddwyr y parc sicrhau ei bod yn rhoi sbwriel/ baw ci yn y biniau ger y pafiliwn neu, ar adegau pan mae y biniau yn llawn, mynd a fo adref gyda nhw.
Diolch yn fawr.
Arolwg o'r trefniadau etholiadol ar gyfer Sir Ynys Mon - cyfle i gynnig sylwadau
Rhybudd o Ganlyniad Archwiliad ar gyfer y flwyddyn yn diweddu 31-03-19
Hysbysiad o bennu dyddiad ar gyfer arfer hawliau etholwyr - Y flwyddyn sy'n diweddu 31 Mawrth 2019
Y mae rhybudd yn cael ei roddi bod yr archwiliad ar gyfer y flwyddyn yn diweddu ar 31 Mawrth 2018 wedi ei gwblhau ar 27 Medi 2018 ac mae'r cyfrifon yn awr ar gael i etholwyr lIeol eu harchwilio yn unol ag Adran 29 Deddf Archwilio Cyhoeddus (Cymru) 2004. [ fwy o fanylion ]
HANES PENTREF FALI
Y diweddar Barchedig R. Hughes, Coedlys, Fali ddechreuodd ymchwilio i darddiad enw’r pentref. Gwnaed yr ymchwil yn ystod y flwyddyn lle roedd yr Eisteddfod Genedlaethol yn cael ei chynnal yn lleol.
Dechreuodd y Parchedig Hughes ei ymchwil trwy edrych ar hanes y plwyf. Plwyf Llanynghenedl ydy’r plwyf a dyma’r enw a roed ar y Cyngor Cymuned hyd at rhyw ychydig flynyddoedd yn ôl, er bod pentref y Fali cryn dipyn yn fwy an phentref Llanynghenedl. Sant oedd Enghenedl a oedd yn byw yn y bumed ganrif a’r farn yw bod yr ail eglwys yn Llanynghenedl wedi ei hadeiladu ar safle’r eglwys gyntaf. Mae’r ail eglwys bellach wedi ei dymchwel ac fe symudwyd y meini i Awyrlu’r Fali ar gyfer adeiladu’r eglwys yno.
Wrth gyfeirio sawl gwaith at y Fali, bu i Owen Jones, ‘Melidwy Môn’ ddatgan mai ‘Faelwy’ oedd enw’r pentref ac nid Valley fel yr adwaenir ef heddiw. Datganodd Robert Pierce, Criglas, a fu farw yn 1881 yn 86 oed, henadur a gweinyddwr lleol, wrth adeiladu y ffordd o Borthaethwy i Gaergybi, pellter o rhyw ddeunaw milltir a hanner fe ddaethpwyd cyn belled â’r cob. Yno daethant ar draws bryn bychan y bu rhaid torri trwyddo. Ar naill ochr y toriad hwn roedd mannau a elwid yn ‘Glan-Môr Tŷ Coch’ ac ar yr ochr ogleddol, man a adwaenir heddiw fel Gorad, roedd tir a elwid yn Castell Llyffant.
Go brin bod Telford na’i weithwyr yn gallu ynganu’r enwau hyn ac ar ôl cwblhau’r toriad bu iddynt alw’r llecyn yn ‘Fali’ yn unol â’i ddaearyddiaeth newydd. Yn ddiweddarach adwaenid y man hwn fel ‘Hen Fali’ a’r prif bentref yn ‘Fali’. Mae hyn yn rhoi tarddiad yr enw o gwmpas y flwyddyn 1822.
Crynodeb o “Valley, memories of a growing village” gyda chaniatâd J. Alun Shorney
