HANES PENTREF FALI
Y diweddar Barchedig R. Hughes, Coedlys, Fali ddechreuodd ymchwilio i darddiad enw’r pentref. Gwnaed yr ymchwil yn ystod y flwyddyn lle roedd yr Eisteddfod Genedlaethol yn cael ei chynnal yn lleol.
Dechreuodd y Parchedig Hughes ei ymchwil trwy edrych ar hanes y plwyf. Plwyf Llanynghenedl ydy’r plwyf a dyma’r enw a roed ar y Cyngor Cymuned hyd at rhyw ychydig flynyddoedd yn ôl, er bod pentref y Fali cryn dipyn yn fwy an phentref Llanynghenedl. Sant oedd Enghenedl a oedd yn byw yn y bumed ganrif a’r farn yw bod yr ail eglwys yn Llanynghenedl wedi ei hadeiladu ar safle’r eglwys gyntaf. Mae’r ail eglwys bellach wedi ei dymchwel ac fe symudwyd y meini i Awyrlu’r Fali ar gyfer adeiladu’r eglwys yno.
Wrth gyfeirio sawl gwaith at y Fali, bu i Owen Jones, ‘Melidwy Môn’ ddatgan mai ‘Faelwy’ oedd enw’r pentref ac nid Valley fel yr adwaenir ef heddiw. Datganodd Robert Pierce, Criglas, a fu farw yn 1881 yn 86 oed, henadur a gweinyddwr lleol, wrth adeiladu y ffordd o Borthaethwy i Gaergybi, pellter o rhyw ddeunaw milltir a hanner fe ddaethpwyd cyn belled â’r cob. Yno daethant ar draws bryn bychan y bu rhaid torri trwyddo. Ar naill ochr y toriad hwn roedd mannau a elwid yn ‘Glan-Môr Tŷ Coch’ ac ar yr ochr ogleddol, man a adwaenir heddiw fel Gorad, roedd tir a elwid yn Castell Llyffant.
Go brin bod Telford na’i weithwyr yn gallu ynganu’r enwau hyn ac ar ôl cwblhau’r toriad bu iddynt alw’r llecyn yn ‘Fali’ yn unol â’i ddaearyddiaeth newydd. Yn ddiweddarach adwaenid y man hwn fel ‘Hen Fali’ a’r prif bentref yn ‘Fali’. Mae hyn yn rhoi tarddiad yr enw o gwmpas y flwyddyn 1822.
Crynodeb o “Valley, memories of a growing village” gyda chaniatâd J. Alun Shorney
